'Verduurzaming is een reis, geen eindbestemming!'

Hoe maak je als gemeente of provincie duurzame keuzes als de belangen botsen? Moet je sturen op CO2-reductie of de bredere milieu-impact? Op groen of parkeerruimte? In de nieuwe serie Het Dilemma willen we dieper ingaan op dit soort keuzes. Vandaag aflevering 1 met Niels van Amstel, expert in duurzame infrastructuurprojecten.

Ja, hij is een bekend gezicht binnen de infrawereld, maar we stellen ‘m graag nog even voor. Van Amstel werkt als senior projectmanager bij Megaborn, een advies- en ingenieursbureau dat zich richt op verkeer, infrastructuur en mobiliteit. Hij is gespecialiseerd in duurzaamheidsvraagstukken binnen de Grond-, Weg- en Waterbouw (GWW) en heeft op allerlei manieren bijgedragen aan de ontwikkeling en implementatie van de Aanpak Duurzaam GWW.

Wat is volgens jou de kern van duurzame besluitvorming bij infrastructurele projecten?

‘De kern is dat je nooit alles tegelijk maximaal kunt doen en dus per project moet kijken wat het optimum is. Dat klinkt logisch, maar in de praktijk merk ik dat gemeenten en projectleiders vaak proberen zoveel mogelijk doelen na te streven: CO2-reductie, lage kosten, sociale impact, betere bereikbaarheid én biodiversiteit. En dat allemaal binnen één project waarbij ze het ook nog willen plooien met alle andere doelen. Die ambities botsen vaak. Een voorbeeld is Warm Mix Asfalt (WMA). Dat verlaagt de CO2-uitstoot doordat je minder energie nodig hebt om het te produceren. Maar WMA bevat toevoegingen die negatief scoren op de Milieu Kosten Indicator (MKI), die kijkt naar de totale milieubelasting. Wat weegt dan zwaarder of hoe kan het anders? Dat soort afwegingen en keuzes moeten projectteams en andere stakeholdersleren maken.’

Hoe zorg je dat keuzes niet vastlopen in discussies of conflicten?

‘Het begint bij een goede voorbereiding. Tools zoals de Omgevingswijzer en het Ambitieweb helpen om de belangrijkste thema’s van een project in kaart te brengen, zoals energie, materiaalgebruik en sociale impact. Maar een tool alleen is niet genoeg. Je weet niet alles en hebt dus niet alles in beeld. Je hebt ook een methodiek nodig om de verschillende belangen of ‘waarden’ op tafel te krijgen en te bespreken. Ik gebruik vaak de eenvoudige aanpak van ‘2*2-vragen’: *Wat vind je belangrijk? Wat is je beeld daarbij? Wie of wat heb je nodig? En wat ga je doen?* Die vragen brengen op een onderzoekende en waarderende manier niet alleen de rationele argumenten naar voren, maar ook de persoonlijke drijfveren of ‘waarden’ van mensen. Dat geeft inzicht, waardering en helderheid naar elkaar. Dat is essentieel, want vaak zijn het niet de technische details die het lastig maken, maar gaat het om de emotie, oordelen of weerstand van mensen.’

Kun je een concreet voorbeeld geven van een lastig dilemma?

‘Een klassiek voorbeeld is de keuze tussen bomen en parkeerruimte. Neem een gemeente die een straat wil vergroenen met meer bomen om hittestress te verminderen en biodiversiteit te bevorderen. Maar dat gaat ten koste van parkeerplaatsen, wat vervolgens weerstand oproept bij bewoners. De vraag is: wat weegt zwaarder of kan beide? Je kan bewoners uitleggen waarom bomen belangrijk zijn voor de leefomgeving, maar de vraag is of zíj daar wel op zitten te wachten. Mogelijk uiteindelijk wel, maar dat kun je er niet door drukken. Soms kan je samen uitkomen op alternatieven, zoals én bomen én parkeerplaatsen. Maar dan wel parkeerplaatsen op een andere locatie, waarbij bewoners dus moeten accepteren dat ze iets verder lopen. Dit soort keuzes zijn nooit zwart-wit, maar als projectleider moet je het onderzoek met de bewoners aan durven gaan en dan ook keuzes durven maken en dat durven en kunnen uitleggen.’

Niels van Amstel, projectleider duurzame infrastructuurprojecten Megaborn

Hoe ga je om met weerstand bij betrokken partijen?

‘Het gaat vaak om communicatie en het opbouwen van vertrouwen. Bij een project in Waddinxveen wilden bewoners per se oude bomen behouden, ook al waren die stervende volgens onze onderzoeken. Uiteindelijk hebben we een compromis gevonden door een mix van jonge en volwassen bomen te planten. Door het gesprek aan te gaan en open te staan voor zorgen en beelden, kom je vaak tot creatieve oplossingen. Maar dat vraagt wel om empathie, helderheid over alle belangen én de bereidheid om tegen de stroom in te gaan als dat nodig is.’

Wat doe je als weerstand vooral voortkomt uit onbekendheid of angst?

‘Dat gebeurt vaak, bijvoorbeeld bij innovaties. Laatst stelde ik voor om beton met holle ruimtes te gebruiken, wat 30 procent minder materiaal kost. De projectleider wilde het niet, omdat het materiaal onbekend is en hij geen risico wilde lopen. Uiteindelijk hebben we het op kleine schaal getest in een minder cruciale omgeving. Dat nam de angst weg en maakte de weg vrij om het later breder toe te passen. Zo’n aanpak vraagt om geduld, onderzoekende vragen en het vermogen om mensen stap voor stap mee te nemen.’

Hoe kunnen tools zoals de Omgevingswijzer of het Ambitieweb hierbij helpen?

‘Deze tools zijn heel nuttig om overzicht en inzicht in elkaars beelden en waarden te creëren, keuzes te onderbouwen en focus aan te brengen. De Omgevingswijzer helpt bijvoorbeeld om alle ruimtelijke thema’s in beeld te brengen en prioriteiten te stellen. Het Ambitieweb voegt daar een verdiepende laag aan toe: het brengt niet alleen ambities in kaart, maar ook wie erbij betrokken moet worden. Zo kun je zien welke thema’s botsen, waar kennisleemtes zitten, met wie gesproken moet worden en waar alternatieven en keuzes nodig zijn. Maar uiteindelijk zijn tools slechts hulpmiddelen. Het echte werk zit in het voeren van de onderzoekende waarde-gesprekken, het aanbrengen van focus en het nemen van besluiten.’

Welke rol speelt leiderschap in dit proces?

‘Lef en leiderschap zijn onmisbaar. Je moet ieders waarden en belangen op tafel brengen en keuzes durven maken, ook als dat weerstand oproept. Dat vraagt niet alleen inhoudelijke kennis, maar ook persoonlijke vaardigheden, zoals luisteren en open staan voor andere waarden en beelden. Zaken die soms haaks staan op je eigen mening of je projectopdracht. Bij ons krijgen projectleiders daarom vaak een training in persoonlijk leiderschap. Het helpt hen om hun eigen emoties en drijfveren te begrijpen en beter om te gaan met spanningen in of binnen projecten en de gesprekken. Want als projectleider krijg je altijd te maken met botsende (eigen)belangen en het is aan jou om daar een weg in te vinden.’

Wat gebeurt er als je de onderzoeksvragen niet stelt en als keuzes uitblijven?

‘Dan loopt een project vast of laat men een eis vallen. Ik zie dat regelmatig: een gemeente wil verduurzamen, maar blijft hangen in ‘het is allemaal belangrijk’. Dan wordt geen enkel doel gehaald. Maar gebeurt het ook dat er geen knopen worden doorgehakt en alles langer duurt. Ik herinner me een project waar de discussie over bomen bijna 50.000 euro kostte aan onderzoek en vertragingen. Terwijl je met 20 procent van dat bedrag grotere en betere bomen had kunnen planten. Het laat zien hoe belangrijk het is open met elkaar het gesprek aan te gaan, alle belangen samen op een rijtje te krijgen en dan keuzes te maken en vooruit te kijken. Het voorkomt ook dat je onnodig een eis laat vallen, zoals emissiereductie, omdat je op basis van een enkel oordeel denkt dat het te duur is. Terwijl je met het betrekken van de juiste mensen en het stellen van de goede vragen ziet dat het helemaal niet duurder is en zelfs meer oplevert.’

Wat zou je gemeenten adviseren die net beginnen met verduurzaming?

‘Begin met focus. Kies één of twee thema’s waar je echt op wilt scoren, bijvoorbeeld energie, emissiereductie of circulaire economie en werk dat uit. Gebruik tools zoals de Omgevingswijzer om de belangrijkste dilemma’s te identificeren en de grote lijnen neer te zetten. En zorg dat je aan de voorkant de juiste mensen betrekt, zoals beleidsmakers, beheerders, mede-overheden, markt en bewoners. Maar bovenal: wees niet bang om fouten te maken. Verduurzaming is een leerproces en je wordt er beter en handiger in naarmate je meer projecten doet.’

Zijn er projecten die laten zien hoe het wel kan?

‘Bij de Leidse Rijntunnel hebben we veel geleerd over hoe je dilemma’s kunt aanpakken. Het project liep vast door een conflict tussen Rijkswaterstaat en de aannemer. In een aantal gesprekken hebben we het opgelost door simpelweg duidelijker af te stemmen wie verantwoordelijk was voor welk deel van de innovatie en met elkaar beelden en ‘angsten’ door te spreken. Zoiets lijkt triviaal, maar het gebeurt vaak niet. Ook hier ging het om mensen met eigen meningen en eigen (voor)oordelen. Het laat zien dat verduurzaming net zo goed draait om communicatie en samenwerking als om techniek.’

Wat hoop je dat gemeenten en provincies meenemen uit dit gesprek?

‘Dilemma’s horen bij verduurzaming. Het zijn geen obstakels, maar kansen om scherp te blijven en nieuwe oplossingen te vinden. Zoek die dilemma’s op, bespreek ze vroegtijdig, kijk samen hoe aan belangen tegemoet kan worden gekomen en durf keuzes te maken. En vooral: blijf leren. Want verduurzaming is een reis, geen eindbestemming.’

dilemma duurzaamheidskeuzes duurzaamheidswinst